İSLÂMDA İLİM, DÜŞÜNCE VE SAN’AT (12)

(...dünden devam)

Prof. Dr. Fuat Sezgin’in, tıpkıbasımını yaptığı önemli eserlerden biri de Ahmed ibn Fadlullah el-Ömerî(700-749 H./1301-1349 M.)’nin yazdığı ve hâlâ yazmalığını koruyan “Mesâliku’l-Ebsâr fî Memâliki’l-Emsâr” adlı eserdir. 1349 M. tarihinde vefat etmiş bulunan Ahmed ibn Fadlullah el-Ömerî, beşerî coğrafya ile ilgili olan bu ansiklopedik eserinde “Arz iki kısma bölünür, ortada hatt-ı istivâ (Ekvator) vardır. Dünyâ’nın en uzun hattı Ekvator’dur. Ekvator’un uzunluğu [(100.000x1000)+32000] arşındır” der (Mesâliku’l-Ebsâr fî Memâliki’l-Emsâr, s. 14-15). Ahmed ibn Fadlullah el-Ömerî’nin bu hesabına göre dünyânın çapı 70.000 km. uzunluğundadır. Bu çap, şimdiki dakik hesaplara göre 40.000 km. ise de 650 yıl önce, o zamanki imkânsızlık içinde yapılan bu hesaplama da yabana atılacak bir tespit değildir.

Halîfe Me‘mûn(786-833 M.)’un görevlendirdiği birtakım bilginler, Halîfe için dünyâ harîtasını yapmışlardır. Ahmed ibn Fadlullah el-Ömerî’nin, Prof. Dr. Fuat Sezgin tarafından tıpkı basımı yapılmış olan eserinin 292-293. sayfalarında yer alan bu haritada dünyânın küre biçimi, enlem ve boylamları kırmızı çizgi ile belirtilmiştir. Haritanın bulunduğu yazma kitap, Topkapı Sarayı Ahmed III Kütüphanesinde 2797/1 numaradadır. Kitabın yazarı 749 (1349 M.) tarihinde vefat ettiğine göre bu kitap, Amerika’nın keşfinden en az 144 (yüz kırkdört) yıl önce yazılmıştır. Ve kitabın büyük bir kısmı da yazarın kendi el yazmasıdır.

Me’mun zamanında yapılmış olan, dünyânın başlıca kara ve deniz parçalarını, enlem ve boylamlarını gösteren çok önemli haritanın resmini, söz konusu kitaptan buraya aktarıyoruz. Me’mûn, İ.S. (813-833) yılları asırda hüküm sürmüş bir Abbâsî halîfesidir. Kristof Kolomp ise Amerika’yı 1493 tarihinde keşfetmiştir. Demek ki Müslümanlar, Amerika’nın keşfinden 660 yıl önce dünyânın yuvarlaklığını öğrenmiş, enlem ve boylamlarını, yaptıkları dünyâ haritası üzerinde göstermişlerdir. Bu da bize, Kristof Kolomp’un, dünyânın yuvarlaklığını, dolaylı da olsa Müslümanlardan öğrendiğini düşündürmektedir.

Aşağıya, Me’mûn’un emriyle yapılmış olan dünyâ haritasının iki görünümü alıntılanmıştır. Bu harita, Prof. Dr. Fuat Sezgin tarafından, renkli olarak basılıp yayınlanmıştır.

***